“بچه ها من یک ذره کوچک آب هستم. یک روز با دوستانم که آنها هم ذره های کوچک آب بودند، روی گلبرگهای یک گل از سرما به هم نزدیک شدیم و یک قطره را ساختیم.”
این بخشی از فصل شش کتاب علوم اول دبستان با عنوان “زمین خانه پرآب ما” است. بقیه این درس هم به همین ترتیب به صحبت در مورد خورشید و باد می پردازد. جمله هایی که در ظاهر درس را جذاب تر کرده و آن را داستان وار برای کودک کم سن و سال ما پیش می برند.
از منظر ماهیت علم نسبت دادن صفاتی چون تمایل داشتن، خواستن و … به اجسام و ذرات سازنده آنها، اشتباه است. اگر حتی بتوان چنین چیزی به این مواد نسبت داد در حیطه بررسی و گفتگوی علمی نیست و درک نادرستی از تبیین های علمی ایجاد می کند. این دیدگاه انسان گونه انگاری نام دارد که قرنهاست کنار گذاشته شده است.
تا پیش از عصر روشنگری، بشر جهان را قابل شناخت نمی دانست و تبیین پدیده ها از طریق اسطوره ها و تخیلات بود اما امروزه ما جهان را قابل بررسی و شناخت می دانیم و اگر بخشی از پدیده ها را نتوانیم تبیین کنیم به دنبال یافتن راهی برای دانستن بیشتر در مورد آنها خواهیم بود.
در دیدگاه انسان گونه انگاری که متعلق به دوران پیشامدرن است و شاید ده ها قرن قدمت داشته باشد، انسان تصور می کرد آنچه در طبیعت موجود است دارای روح، قدرت اراده و اختیار است. احتمالاً همین تصورِ وجود اراده برای اشیا و اجسام باعث شده بود برای آنها هدفی غایی و نهایی متصور شویم و غایت گرایی را شکل دهیم؛ هدفی که طبیعت برای رسیدن به آن در تکاپو است. دقت کنید که در اینجا مسئله درست بودن یا نبودن چنین دیدگاهی نیست؛ مسئله اصلی خارج بودن این بحث از روشهای علمی و کار پژوهشی است. در دنیای علم ما با ملموسات و مقادیر قابل اندازه گیری سرو کار داریم. چیزهای که یا با چشم بتوان مشاهده کرد یا با ابزار و حسهایی مثل لامسه یا شنوایی یا… بتوان شناخت. در کار علمی نتایج قابل رد کردن هستند و چیزی را که نتوان در بوته آزمایش و تکرار بررسی کرد، موضوع علم(به مفهوم مدرن آن یعنی science) نیست. این مسئله ای است که از دوران مدرسه باید به کودکان بیاموزیم و آنها باید بتوانند تفاوت روش علم را با سایر شاخه های معرفت بشری مثل عرفان و … بشناسند.
شاید چنین متنی در کتاب فارسی کودکان بسیار زیبا و مناسب باشد و آنها را با آرایه های ادبیِ تشبیه و استعاره و جان بخشی به اشیا آشنا کند ولی چنین تشبیهاتی در کتاب علوم باعث می شود به صورت ناخودآگاه تصور نادرستی از علم و طبیعت در دانش آموزان شکل بگیرد. تصوراتی که زمینه ساز پذیرش و نشر شبه علم در بزرگسالی هستند. امروز آثار این تصورات نادرست را در نشر محتواهای بی پایه و اساس در مورد بیماری ناشی از ویورس کرونا به خوبی می بینیم. مثلاً حرفهایی که در مورد تصمیم طبیعت به پاکسازی انسان های ناسالم از کره زمین زده می شود مشتی نمونه خروار از این مطالب نادرست است. حرف هایی که نه تنها هیچ دلیل علمی برای آنها وجود ندارد بلکه باعث رنجش و آزار آسیب دیدگان این بیماری شده است.