آموزش تفاوت مشاهده و استنباط در علوم سال دوم دبستان در بخش اول کتاب با عنوان “زنگ علوم”
(امیدواریم این مطلب برای تمام معلمان مقطع دبستان و معلمانی که علوم پایه تدریس می¬کنند، مفید باشد.)
یکی از مفاهیم اساسی و مهم در آموزش علوم، درک تفاوت مشاهده و استنباط است. این نکته تقریبا در هیچ بخشی از کتابهای درسی علوم و علوم پایه در مدارس آموزش داده نمی¬شود. مطلب مهمی که غفلت از آن هم برداشت کودکان را از علم و کارکرد آن دچار مشکل می¬کند و هم در قضاوتهای آنها در سایر زمینه¬ها تاثیر منفی دارد.
در این مطلب راهکاری در قالب طرح درس به معلمان پیشنهاد می¬شود که بتوانند اهمیت تفاوت مشاهده با استنباط را به کودکان آموزش دهند.
در چارچوب پیشنهادی کتاب درسی علوم از دانش¬آموزان می¬خواهد به بوستان یا حیاط مدرسه بروند و با همراه داشتن دفترچه یادداشت سعی کنند هر آنچه را می¬بینند و می¬شوند، فهرست کرده و بعداََ در کلاس با هم به اشتراک بگذارند.
هدف از این فعالیت جلب توجه کودکان به مسئله مشاهده، دقت در مشاهده و اهمیت آن در علم است اما فعالیت بسیار کوتاه و مختصر طراحی شده و به جزییاتی که در حین گفتگوی دانش¬آموزان رخ می¬دهد، نپرداخته است. در صورتی که برخی از این جزییات بخش مهمی از فرآیند آموزش مشاهده به کودکان است.
اگر معلم باشید و یا حتی تجربه اندکی از کار با کودکان داشته باشید می¬دانید که بسیاری از اوقات کودکان با سوال¬های جذاب و پاسخ¬های غیرمنتظره خود مسیر کلاس درس یا گفتگو را تغییر می¬دهند.
وقتی در کلاس درس از آنها می¬خواهید مشاهدات خود را بیان کنند، توقع نداشته باشید فقط به مواردی از این دست اشاره کنند: خاک و آسفالت و سنگفرش حیاط یا بوستان، بلوکهای سیمانی حاشیه فضای سبز، چمن و درخت و گلها و گیاهان، پرنده ها و پروانه ها و شاید سنجاقکها.
به مرور که پاسخ¬ها زیاد می¬شود همه در بحث مشارکت کرده و ذهن¬های واگرا و خلاق خود را نشان می¬دهند. یکی از شنیدن صدای بوق خودروی بیرون بوستان یا مدرسه می¬گوید و یکی از صدای زیبای آواز پرندگان. یکی از خشم صدای خانم الف می¬گوید که از پنجره به حیاط می¬رسیده و دیگری از صدای عصبانی نگهبان بوستان.
همانطور که متوجه شدید بچه¬ها فقط مشاهدات خود را نمی¬گویند بلکه به مرور برداشت خود را از دیده¬ها و شنیده¬ها به پاسخ اضافه می¬کنند. در اینجاست که معلم باید از قبل برای چنین پاسخ¬هایی آماده باشد و تفاوت مشاهده را با آنچه ما از مشاهداتمان برداشت می¬کنیم به آنها نشان دهد. در واقع تفاوت مشاهده و استنباط را برای آنها روشن کند.
یکی از راه¬های نشان دادن این تفاوت، استفاده از تصویرهایی است که برای بچه¬ها از نظر فرهنگی کاملا آشنا باشد. مثلا نمایش تصویری از خانواده در کنار سفره هفت سین یا چهارشنبه¬سوری و درخواست از کودکان برای بیان مشاهدات خود یکی از پیشنهادهای ماست. بچه¬ها معمولا در کنار توصیف صحنه و ذکر نام سبزه و سفره و آتش و … به نوروز و چهارشنبه¬سوری هم اشاره می¬کنند. حتی ممکن است در مورد خوشحالی افراد حاضر در تصویر یا داستان¬هایی از گفتگوی میانشان هم چیزهایی بشنوید.
بعد از اظهارنظر بچه¬ها بپرسید از کجا فهمیدند که نوروز و یا چهارشنبه¬سوری است؟
از کجا فهمیدند این افراد خوشحالند؟
اصلا از کجا فهمیدند اینها یک خانواده هستند؟
بپرسید آیا اگر این تصویر را به کودک 2 ساله هم نشان دهید همین برداشت را خواهد داشت؟
آیا اگر همین تصویر را به کودک همسن خودشان که متولد یک کشور دیگر است نشان دهید باز همین جوابها را می¬دهد؟
احتمالا تعدادی از شاگردان شما پاسخ منفی می¬دهند. از آنها بخواهید علت پاسخ خود را برای بقیه شرح دهند. اگر بچه¬ها به تفاوتهای فرهنگی و آگاهی متفاوت خودشان از آداب و روسوم ایرانیان و مردم دیگر نقاط جهان اشاره کردند که چه بهتر ولی اگر چنین اتفاقی رخ نداد کمک کنید بچه¬ها به مرور به همین نکته برسند.
سپس در مورد تاثیر گذشته، خاطرات، افکار و تجربه خودمان بر برداشتمان از دنیای اطراف حرف بزنید. بگذارید خودشان مثالهای بیشتری در این مورد بگویند و گفتگو را آنقدر ادامه دهید تا مطمئن شوید بچه¬ها به خوبی متوجه تفاوت دو مفهوم مشاهده و استنباط شده¬اند. مفهوم مشاهده صرفا بیان دیده¬ها و شنیده¬های تهی از قضاوت است و مفهوم استنباط برداشت ما از مشاهداتمان است که تحت تاثیر تجربیات، دانش پیشین، افکار و حتی احساساتمان قرار دارد.
توجه داشته باشید که این دو مفهوم را همیشه و در همه بخشهای تدریس علوم مدنظر داشته باشید و به کار ببرید. نیازی نیست برای کودکان هشت ساله از واژه استنباط استفاده کنید. شما می¬توانید با همان واژه¬ی “برداشت” هم تفاوت این دو مفهوم را منتقل کنید و اهمیت آن را به کودکان یادآور شوید.
در مطلب بعدی به اهمیت استنباط در علم و نقش عوامل مختلف بر آن می¬پردازیم.